Sofi'nin dünyası, çevirmenin Türkiyesi
Felsefe bize insan düşüncesinden, doğruyu aramanın erdeminden söz eder.
"Sofi'nin Dünyası"nın yazarı Jostein Gaarder bize bu yolda ışık tutarken, bizim
Türkiye'mizde neler olur? Biz düşüncenin, doğrunun neresindeyiz? "Sofi'nin
Dünyası"nın Türkçe'deki öyküsü bize bu konuda neler anlatır? Bir çevirmenin
başlangıçta dost ve demokrat ilişkiler içinde olduğu bir yayınevince, kitap
başarıya ulaştıktan sonra nasıl görmezden gelindiğinin, hakkını istemeye
kalkınca nasıl dışlandığının, yayınevinin çevirmenin çevirisiyle tam 39 baskı
yapmış bir kitabı nasıl yeniden, bir başka çevirmene bastırdığının,
bastırabildiğinin öyküsüdür bu! Bu yazı, yayıncılık çevrelerinde verili alınan
dostluk ilişkilerini ve telif sahibi yayınevlerinin çeviri eserler üzerindeki
sınırsızmış gibi görünen güçlerini sorgulamak için yazıldı.
Sofi'nin Dünyası 1994'de Gülay Kutal'ın çevirisiyle Pan Yayınları tarafından
yayınlanır. Pan'la Kutal "dostça" bir ilişki içinde gerçekleştirirler çeviri ve
ilk baskı sürecini: Türkiye'den başka yayınevlerinin de kitabın hakkını
istemelerine rağmen, Norveç'te yaşayan çevirmenin Norveçli yayınevine Pan'ı
tavsiyesi üzerine Pan kitabın haklarını alır. Çevirmen, kitabın çevirisi için
Norveç'teki bir vakıftan para temin etme konusunda da yayınevine yardımcı olur.
Pan da çevirmeni motive eder, destekler. Çevirmen yazara sadık kalmak ve
felsefeyi tıpkı yazarı Jostein Gaarder gibi Türkçe'de (de) anlaşılır kılmak ana
prensipleriyle 600 sayfalık bir başyapıtı günler ve gecelerce, satır satır,
coşkuyla, felsefe, dilbilgisi, Norveç, Norveççe, Türkiye, Türkçe bilgisiyle,
"Sofi'nin Dünyası"nı Oslo-Bergen treninde okuyanları ve İstanbul-Ankara
otobüsünde okuyacak olanları tanıyor olmanın bilgisi ve sorumluluğuyla, ağır
ağır kendi dilinde yeniden yaratır. Eseri Norveççe gibi az bilinen bir dilden
doğrudan Türkçe'ye aktarabiliyor olmanın ayrıcalık ve keyfini yaşayarak.
39 baskı
Özenle getirildiği noktada "Sofi'nin Dünyası" reklamsız ve şatafatsız bir
şekilde, güzel bir kapağın içerisinde sessizce kitabevlerinin raflarındaki
yerini alır. Ve sonra birinci, ikinci, üçüncü baskısı derken kitap beş yıl
içinde tam 39 kez yeniden ve yeniden basılır! Bu sayıya kimbilir belki bir o
kadar da korsan baskı eklenebilir. Kitabın artık çok açık seçik olan bu
başarısındaki payını düşünen çevirmen yayınevinden, kitabın ilk baskısı
sırasında zaten Norveç vakfından temin edilmiş, yayınevinin cebinden çıkmamış o
ilk paya ek bir pay ister. Yayınevi işte bu noktada felsefenin ışıklı yolunu
terk etmeye başlar: Çevirmenin "Sofi'nin Dünyası" için ek bir pay isteğine cevap
vermediği gibi, Gaarder'in "İskambil Kağıtlarının Esrarı" adlı bir başka
kitabının çeviri anlaşmasını da istenen ücreti ödeyemeyeceği gerekçesiyle iptal
eder. Oysa ki çevirmenin istediği ücret YKY gibi ciddi yayınevlerinin kullandığı
son derece olağan bir telif formülüne dayanmaktadır. Ve yine Gaarder'in,
çevirisi üzerine sözlü bir anlaşmaya vardıkları "Vita Brevis" adlı bir başka
kitabını hiçbir neden göstermeksizin bir başka çevirmene verdiğini söyler.
Yayınevinin kendisine haksızlık yaptığını, dostlukların lafta kaldığını nihayet
anladığında çevirmen hakkını aramaya girişir. Yayınevinin buna verdiği cevap,
resmi baskı adedi 100.000'i geçmiş bir kitabın çevirmeniyle diyaloğa girmek
yerine, kitabı, başka bir çevirmenin çevirisiyle yeniden basmak, yani çevirmenin
kitap üzerindeki manevi sahibiyetini de elinden almaya çalışmak olur! Üstelik
kitabın 39 baskı yapmış bu ilk çevirisini "yokmuş, hiç olmamış" gibi göstermeye
çalışarak. Rahmetli Melih Cevdet Anday 23 Ocak 1996'da Cumhuriyet'teki köşe
yazısında kitaptan çevirmeniyle birlikte söz ederek "Norveçli felsefeci yazar
Jostein Gaarder'in 'Sofi'nin Dünyası' adlı felsefe tarihi üzerine romanını
Türkçe çevirisinden (çeviren: Gülay Kutal) okudum; yapıtı sevdim, kitabın
Türkçe'ye çevrilmesini de beğeniyle (takdirle) karşıladım" diye yazmıştı. Şimdi
Pan'ın internet sayfalarına bakanlar, bu alıntıyı görebilirler ancak "(çeviren:
Gülay Kutal)" kısmı silinmiş olarak!
Çevirmenler sendikası?
GÜLAY KUTAL
Kaynak: Radikal Gazetesi - 26 Ocak 2003
http://www.radikal.com.tr